Osmanlı nasıl yükseldi, neden çöktü?
Bir ömrün adandığı soru:
Mehmet Genç, yanıtı kesinlikle bulmaya kararlı bir bilim adamı hüviyetiyle soruyor: Avrupa, kuruluş ve yükseliş evrelerinde Osmanlı’dan daha güçlü idi. Nüfusta güçlüydü, üretimde güçlüydü. Buna karşın ve Avrupa devletleri sık sık Haçlı bayrağı altında birlikte hareket ettikleri halde Osmanlı, Avrupa aleyhine nasıl muvaffakiyetle büyüdü?
Fikir dağarcığımız şimdi lise münazarası düzeyindeyken “Osmanlı niye yıkıldı” sorusu sık sık karşımıza çıkardı. “Gerici oldukları için”den, “demokrasi olmadığı için”e kadar, her biri bir evvelkinden saçma ve kimileri da “endüstrileşmedikleri için” üzere daha az saçma birçok karşılığı vardı bu sorunun. Emin Oktay’ın dışında da biraz tarih okumuş olmanın avantajıyla ben şöyle düşünürdüm: Bunun karşılığını bulmamız kaide; Türkiye Cumhuriyeti’ni yaşatabilmek için. Lakin daha evvel diğer bir soruya da yanıt vermeliyiz… Osmanlı İmparatorluğu nasıl altı asır yaşadı?
Yanılmıyorsam, Japon imparatorluk ailesi hâriç, Osmanlı, dünya tarihinin en uzun ömürlü hanedanıdır. Üstelik Japonya üzere çok geniş ve su dolu bir hendeğin ardında değil, dünyanın merkezinde oturmaktadır. Hasebiyle makul soru, “Osmanlı nasıl bu kadar uzun yaşadı?”dır.
Eh o vakit da biraz kopyaydı; erdemi bana değil, önemli tarihçilerimize aitti lakin oysaki bu, hiç de yabana atılacak bir kopya değilmiş. Mehmet Genç, titiz bir entelektüel ve ilmî disiplin içinde ve karşılığı kesinlikle bulmaya kararlı bir bilim adamı hüviyetiyle soruyor: Avrupa, kuruluş ve yükseliş evrelerinde Osmanlı’dan daha güçlü idi. Nüfusta güçlüydü, üretimde güçlüydü. Buna karşın ve Avrupa devletleri sık sık Haçlı bayrağı altında birlikte hareket ettikleri halde Osmanlı, Avrupa aleyhine nasıl muvaffakiyetle büyüdü? Bu Osmanlı’nın birinci problematiğidir diyor Genç. İkincisi de şu: Gerileme periyodu, Avrupa’nın sanayileşmesine tekabül eder. O devirde Avrupa bütün dünyaya hâkim olmuştur. Sahiden de sanayileşme insanlık tarihini ikiye bölen bir gelişmedir; sonrası ile öncesi birbirine benzemeyen bir kırılmadır. Yükseliş devrinde aslında Avrupa lehine olan nüfus ve iktisat üstünlüğü bu devirde katlanarak artmıştır. Bütün bu faktörlere karşın ve endüstrileşemediği halde Osmanlı’nın gerilemesi niye bu kadar yavaştır? Bu da ikinci Osmanlı problematiği.
Osmanlı problematiği
Mehmet Genç, işe, bu türlü büyük sıkıntılarla değil görece daha kolay sorularla başlamış. Merhum Prof. Ömer Lütfi Barkan’ın yanında, iktisat tarihi doktora programına kabul edildiği vakit seçilen husus, “Endüstri ihtilalinin Osmanlı iktisadına etkisi”… İktisat tarihinde doktora yapacak bir Mülkiyeli. Bu taze bir bakış açısı demek. Yabancı lisanı de var, Fransızca. Eh daha ne istiyorsunuz? Türkçe yayınları oku, Fransızca yayınları oku, onların atıf yaptıklarına sen de atıf yap, tezi bitir, doktorayı al. Sanayi ihtilali Osmanlı’ya nasıl mı etki etti; o da kolay. Vergi ölçülerindeki artışları, azalışları izle… Vergi artıyorsa üretim artıyor, azalıyorsa azalıyordur…
Genç, işlerin o kadar kolay olmadığını çabuk keşfediyor. Çeşitli bölümlerde tahsil edilen vergiler yüz, yüzeli yıllık vakit aralıklarında sabit kalıyor. Uzun enflasyon periyotlarında bile pek az değişiyor. Türkçe ve Fransızca kaynaklarda bu sorunun tahlili yok. Daha vahimi, sorunun kendisi de bu kaynaklarda yok! Ömer Lütfi Hoca, her müşfik hocanın yapacağı teklifi yapıyor, “Şu ana kadar bulduklarınla tezini yaz, dereceni al, sonra devam edersin”. Hayır diyor Genç. Bu sorunu çözmeden yazacağı tezden rahatsız olacak. Tahminen İngilizce kaynaklarda yanıt vardır diye düşünüyor; oturup İngilizce öğreniyor! İngilizceyi ne kadar vakitte öğrendiğin yazmamış, lakin öğrendikten sonra İngilizce kaynakları okuması iki yıl sürmüş. Orada da karşılık yok.
Son deva ünlü Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ne direkt müracaat. Bu sefer yeni bir lisan değil fakat Osmanlı’nın terminolojisini ve farklı yazı cinslerini öğrenmek gerekiyor. Birden fazla kolaydı diyor Mehmet Genç, lakin divanî ve siyakat üzere yazılarda eza çekiyordum. Arşivi okumada kendisine bir diğer büyük akıl, merhum Erol Güngör Hoca yardımcı oluyor. Benim o tarihlerde olan biteni fark etmem de Erol Güngör vasıtasıyladır. Mehmet Genç’ten o kadar sevgiyle bahsederdi ki… Arşivden çıkmayan bir Mehmet Genç; âdetâ bir ilim çilesindedir fakat kırk günle falan hudutlu değildir ve dolacağa da benzemez. Tutku ki ne tutku! Allah’tan Türkçe’deki “tutku”, yabancı lisanlardaki “obsesyon” üzere aksi manalar taşımıyor. Bazen birlikte okuduklarının ortasında ilgi alımlı bulduğu tabirleri de bizimle paylaşırdı Erol Güngör. Aklımda Osmanlı vakanüvisinin Napolyon’u tanımı kalmış: “Frenk cenerallerinden Napolyon nâm sergerde!”.
Olağan bu ortada doktora mühleti bitiyor, öğrenciliği de. Ömer Lütfi Barkan Hoca, macerayı yakından izlediği ve bunun bir başarısızlık değil, olağan dışı bir ilim tutkusu olduğunu bildiği için Mehmet Bey’i bu sefer uzman takımıyla istihdam ediyor. Barkan Hoca’nın ömrü vefa etmiyor. Doktora da kalıyor fakat Mehmet Genç soruya yanıt aramaya devam ediyor.
Osmanlı vergi kaynakları bir cins ihaleyle kiralanmakta. İltizam denilen bu yöntemde, belirli bir yerin, belirli bir husustaki vergisini tahsil işi arttırmaya çıkarılıyor ve en yüksek fiyatı verende kalıyor. Verilen iş, o mahalde o bahisteki verginin toplanması. Bu mahal ve bahis, bir gümrük yahut bir borsa olabilir; öbür vergi kaynakları da. Bunların her birine “mukata” deniyor. Devletin ihaleyi kazanandan, yani mültezimden istediği yıllık ödeme, sabit bir sayı. Biz o sayısı “vergi” diye anlarsak ki kayıtlarda o denli görünüyor, bu ölçü on yıllar, hatta asırlar uzunluğu değişmiyor. Değişen ve devletin asıl kıymet verdiği, başta alınan peşin para. Mültezim, yani vergi toplama işini alan mukatadan devlete verdiğinin üstünde tahsilat yaptığında fazlası kendisine kalıyor, ki işte artıp eksilen gerçek vergi bu fiilen toplanan ölçü. Lakin Osmanlı Maliyesi’nin kayıtlarında o sayı gelir olarak görünmüyor.
Bunu keşfettikten sonra Mehmet Genç’in önünde artık bir iktisat matematiği sorunu var. Cari faiz haddi muhakkak iken, bir mukata ihaleyle şu kadar kuruşa alınmışsa, onun geliri ne idi? Böylelikle ihale bedellerinden hareketle ve bilakis hesapla fiilen tahsil edilen vergiler-yaklaşık olarak- bulunabilmektedir. Şirket satışlarında yahut borsaya yeni arz edilen şirketlerin pay bedeli hesaplarında buna benzeri bir metot uygulanır. İsmi, “indirgenmiş nakit akışı”dır. Mehmet Genç’in hesabı bunun karşıtı: Mukatanın kıymeti şu kadarsa, nakit akışı nedir?
Böylelikle on yıllara yayılan sıkıntı biter. Mehmet Genç, yanıtı yakalamıştır. Artık Türkiye’nin yahut bir vilayetin, bölgenin üretim sayılarındaki değişmeleri takip edebilmekte, bu değişmelerin sanayi ihtilaliyle de, kaybedilen topraklarla ve pazarlarla da alakasını izleyebilmektedir. Meselâ Tokat’ı inceleyip, Tokat iktisadında içdenizimiz Karadeniz’in ne demek olduğunu görebiliyorsunuz. Akabinde da içdenizin kaybedilmesinin sonuçlarını.
Gerilim teorisinin mucidi Hans Selye, “Rüyadan Keşfe” isimli yapıtında, bilim adamlarının iki cins olduğunu muharrir. Bilgi bir ormansa, bir tip bilim adamı, maymun üzere koldan kola, ağaçtan ağaca atlamaktadır. Genel görüşü son derece güçlüdür lakin ayrıntıya hâkim değildir. Başka bir tipi, ipek böceğine benzetir. Ormana değil, ağaca yahut kısma da değil, bir yaprağa odaklanmıştır ve uzun vakit da alsa o yaprağı hazmeder! Mehmet Genç ikinciye benziyor lakin o derece bir tutkuyla çalışmış, ormandaki yapraklardan o kadar büyük ölçüleri hazmetmiş ki genellemeleri de sağlam ve özgün.
Ampirik bilgi, deha düzeyinde bir başta muhakkak bir ölçünün üzerinde birikince genellemeler belirmeye başlıyor. Genç’te olan bu. Osmanlı’nın ye yaptığını, nasıl yaptığını bütün detayıyla inceledikçe, yaptıklarının gerisindeki aklı da görmeye başlıyor. Osmanlı Devleti’nin niye o denli yaptığı, yani Osmanlı’nın iktisat ideolojisi ve unsurları de çözülüyor.
Genç de bunun farkında ve 1966’da İstanbul Üniversitesi’nin kendisine verdiği fahrî doktora için yapılan merasimdeki konuşmasında halini şöyle anlatıyor: “İnsan incelediği, zihin dünyasını yönelttiği nesne ile bir biçimde kaynaşmaya başlar. Onun özellikleri ile bulanır; nesne nerede biter, zihin nerede başlar, fark edilmesi bile zorlaşır. İnsan okyanusta yüzmeye kalkınca, natürel ki derinliklerin üzerinde görünür. Aslında derinlik kendisinde değil, içinde yüzdüğü okyanustadır.” “Benim temel talihim, devasa bir nesne ile uğraşmaktan ibarettir. Osmanlı Devleti, tarihin tanıdığı sayılı büyük yapılardan biridir. Kendi tarihimizde de dünya ölçüsünde rol oynama imkânı bulduğumuz müstesna bir devirdir. 600 yıl süren bu büyük mirasın üzerine eğilmek, okyanusta yüzmeye başlamak üzere bir şey.”
Mehmet Genç, “vergi ölçüleri neden değişmiyor” sorusuyla yola çıkmış. Kendi tabiriyle bu yoldaki hâli, “Hac yolundaki bir karınca”ya benziyor. Yirmi yıl sonra bu sorunun karşılığını bulmuş bulmasına. Ancak o seyahat esnasında bu karşılıktan çok daha fazlası derlenmiş ve seyahate çıkış sebebini ikinci plana itecek öbür şeyler keşfedilmiş: Osmanlı Devleti’nin, üç temel unsurda toplanan iktisat felsefesi! Bu ideolojiyi sonraki yazıya bırakıp Mehmet Genç’in akademik dünyadaki macerasına dönmek istiyorum. Doktora çalışması 1960’ta başlıyor ve ta başta Mehmet Genç, değişmeyen vergi sorununa takılıyor, vaya “takıyor”. Yoksa, Ömer Lütfi Barkan Hoca’nın, “şu ana kadar bulduklarını yaz” teklifine, her halde bin doktora öğrencisinden 999’u evet kaygısı. Demek ki derinlik yalnızca okyanusta değil, üstünde yüzende de. Soruna bir yabancı lisan yetmiyor, ikincisi öğreniliyor. O da yetmiyor, Osmanlı kayıtlarını okuma tekniği elde ediliyor. Doktora bir unvan, bir diplomadır. Genç’in aklında bunlar yok. Onun zihninde yalnızca ilmî sorunu var. Sonunda ortadan kabaca kırk yıl geçiyor. Ve artık elimizde bir kitapta toplanan inanılmaz bulgular var. Ötüken Yayınları’ndan yedinci baskısını yapan, “Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi”.
Kırk yılda yazılan kitap
Kitabın yazılışı da başka bir macera. Erol Güngör ve Ötüken Yayınevi yöneticileri, onun kitap yazmasının da doktora yazması kadar müşkil olacağını kestiriyorlar. Erol Güngör’ün teklifi ile şöyle bir taktik izliyorlar: Genç’i, müstakbel kitabının telifini peşin almaya ikna ediyorlar ki Genç, kendisini o kitabı yazmaya mecbur ve borçlu hissetsin. Sene 1980! Kitabın fiilen yayınlandığı yıl 2000! Demek ki yayınevi yirmi yıl bekliyor… Diyecektim ki aslında beklemiyor, uğraşıyor. Kitap üç sefer diziliyor ve tekrar dağıtılıyor. Kitabın kapağı da yaklaşık bir o kadar hazırlanıp bozuluyor. Yayınevi’nden kadim dostum Erol Kılınç’la konuştum: “Osmanlı’nın temel iktisat ideolojisini anlatan, giriş kısmındaki özgün fikirleri muhtevi kısmı -ki kitabın kilit bölümüdür- adeta ayakta yazıp göndermiştir. Bana nazaran bu müstesna dehâ birikiminin çok küçük bir kısmını ilim âlemine aktarabilmiştir.” dedi.
Herhalde Mehmet Genç’in alamadığı doktora, alınmış ve alınmamışlar ortasındaki en kıymetli doktoralardan! İstanbul Üniversitesi’nin fahri doktorası da dünyadaki benzerleri ortasında en yerinde tevcih. İnanılmaz bir devletin fevkalâde ideolojisini, fevkalâde bir bilim adamı ve fevkalâde bir yayınevi bize ikram edebilirdi fakat ve çok şükür bu üçü bir ortaya gelebildi.
Karar