Bir eserle ilgili arkadaşınızla yaptığınız konuşma sonrasında toplumsal medya akışınızda ya da girdiğiniz bir web sitesinde o eserin reklamıyla karşılaşmışsınızdır. “Telefonlar bir halde bizi dinliyor” diye düşünmeniz olağan, doğrusu ben de bu türlü düşünüyordum. Fakat geçenlerde okuduğum bir makale mevzuyla ilgili farklı bir pencere açtı.
Aslında telefona gereksinimi olan bütün bilgileri veren bizmişiz! Çoğumuz bilgilerimizi web sitelerine ya da uygulamalara veriyoruz. İnternet sitelerinde ‘çerezlere’ müsaade vermek de bunlardan biri mesela. Tanımlama bilgileri de sitelerin tercihlerinizi hatırlamasını ya da kimi sitelere oturum açmadan girmenizi sağlar ki buna ‘1. taraf tanımlama bilgisi’ deniyor. İşte burada istekli olarak tüm bilgilerinize ulaşılmasına müsaade vermiş oluyorsunuz. ‘Üçüncü taraf tanımlama bilgileri’ ziyaret ettiğiniz sitenin dışındaki alanlar. Üçüncü taraf ekseriyetle de web sitesi ya da uygulamayla çalışan bir pazarlama şirketi oluyor.
Tahminen de kıymetsiz görerek tıkladığınız bir kutucuk nedeniyle; gereksinimleriniz, ilgi alanlarınız, istekleriniz reklam verenlerin elinde olabiliyor. Bu şirketler eserlerinin popülerliğinin müşterinin yaşı, cinsiyeti, işi, hobileri üzere faktörlere nazaran nasıl değiştiğini ölçmeyi hedefliyor.
Bu bilgiler sınıflandırılarak ‘öneri algoritmaları’ geliştiriliyor. Telefonunuzda çalışan yapay zekada bilgilerinizin filtrelenip tahlil edilmesine yardımcı olan, RL (Reinforcement learning/pekiştirmeli, destekli öğrenme) üzere çeşitli makine tahsil teknikleri var. Bu RL pek akıllı! Hani bir çocuğa bir davranışı nedeniyle ödül verilir ya emsal bir formda RL de kullanıcı etkileşimlerinden elde edilen geri bildirimlerle kendini eğitebiliyor. Tam bu noktada ‘Zeki Müren de bizi görecek mi’ esprisini yapmak kaçınılmaz oluyor.
Pek masumca bir toplumsal medya gönderisini görüntüleyip ‘beğen’ düğmesine basarak bir RL casusuna gönderiyle ya da gönderiyi paylaşan şahısla ilgilendiğinizi onaylayan bir ödül sinyali göndermiş oluyorsunuz. Diyelim art geriye saatle ilgili birtakım toplumsal medya gönderilerini beğendiniz; siyah güneş gözlükleri ve kamuflaj kıyafetleriyle davranışlarınızı izleyen bir dedektif üzere davranan RL casusu size emsal eser ve içerikleri sunabilecek şirketlerle ilgili reklam göndermeyi öğrenebilir. Bu ortada RL casusu kavramını biraz açalım. RL casusu etrafıyla etkileşime girip bu etkileşimlerin sonuçlarını gözlemleyerek öğrenen bir makine öğrenmesi. Bu casus insanların öğrenme yolunu taklit ediyor.
Bir toplumsal medya gönderisini görüntüleyerek yahut ‘beğen’ düğmesine basarak, bir RL temsilcisine gönderiye ilgi duyduğunuzu yahut tahminen de gönderiyi gönderen şahısla ilgilendiğinizi onaylayan bir ödül sinyali gönderirsiniz. Her iki durumda da, RL temsilcisine şahsî ilgi alanlarınız ve tercihleriniz hakkında bir bildiri gönderilir.
Bir toplumsal platformda “farkındalık” ile ilgili gönderileri etkin olarak beğenmeye başlarsanız, sistem size ilgili eser ve içerik sunabilecek şirketler için reklam göndermeyi öğrenecektir.
Küçük bir deneyle telefonunuz sizi dinliyor mu öğrenebilirsiniz
Ha teğe karşımıza çıkan reklamların tek nedeni bu değil. Tahminen de farkında olmadan tıkladığımız kimi reklamlar. Uygulamalarda verdiğimiz e posta adreslerimiz, pozisyonumuz, yaşımız, platforma hangi aygıttan eriştiğimiz üzere birtakım bilgiler, beğendiğimiz sayfalar ya da kümeler bize reklam olarak geri dönüyor!
Yapay zeka yalnızca bilgilerimizi değil, bizimle tıpkı platformu kullanan aile üyelerimiz ya da arkadaşlarımızdan toplanan bilgilerle de bizi amaç tahtasına koyabiliyor. Örneğin Facebook arkadaşımızın yakın vakitte aldığı bir ayakkabı markasının reklamıyla müsabakamız sürpriz değil. Bunu yapması için bizi dinlemesine de hiç gerek yok!
Bundan kaçış yok mu? Bu sorunun karşılığı biraz karışık. Bir internet sitesi ya da uygulamaya ‘izin’ verirken dikkatli olmak reklam bombardımanından kurtulmaya yardımcı olabilir. Ancak şunu da unutmayın Whatsapp üzere birtakım uygulamalara, kamera ve mikrofonumuza erişmek için müsaade vermek durumunda kalabiliyoruz.
Bilgilere dayalı olarak karşısına çıkan reklamları sorun etmeyen hatta bundan hoşlananlar da var. Araştırmalar bilhassa pratik olmayı sevenlerin yapay zekadan gelen teklifleri insanlardan gelenlere tercih ettiğini gösteriyor.
Çevrimiçi paylaştığımız bilgi ölçüsünü sınırlamanın kimi kolay yolları var. En kolayı şu; telefonunuzun uygulama müsaadelerini daima gözden geçirin. Bir uygulama ya da web sitesi sizden belli müsaadeleri ya da çerezleri kabul etmenizi istediğinde iki kere düşünün. İnternet sitelerine bağlanmak ya da oturum açmak için toplumsal medya hesaplarınızı kullanmayın.
Ben ikna olmadım bu telefon beni dinliyor diyorsanız kolay bir deney yapabilirsiniz. Telefonunuzun ayarlarına gidin ve bütün uygulamalarınızın mikrofon erişimini kapatın. Telefonunuzda daha evvel hiç aramadığınız bir eser ya da marka belirleyin. Bir arkadaşınızla seçtiğiniz eser hakkında uzun uzun ve yüksek sesle konuşun. Bunu birkaç kere tekrarlayın. Birkaç gün içinde o eserle ilgili bir reklamla karşılaşmazsanız bu telefonunuzu paka çıkarmış olur.
Ben tembel değilim araştırmalar ‘daha az çalış’ diyor!
atronlar çok hoşlanmayabilir lakin dört yıl bir süren araştırma daha kısa bir çalışma haftasının üretkenliği nasıl etkilediğini gösteriyor. Araştırma 2015 ile 2019 yılları ortasında İzlanda’da yapıldı. Deneyin sonuçları ise geçen hafta yayınlandı.
Anaokulları, hastaneler, ofisler ve öteki kamu kurumları üzere çeşitli iş kollarının yer aldığı deneye, İzlanda’da çalışan nüfusun yüzde 1’i katıldı. İngiltere merkezli fikir kuruluşu Autonomy ve İzlanda’daki Sürdürülebilir Demokrasi Derneği Alda’nın yürüttüğü araştırmada, çalışanların maaşlarında hiçbir düşüş yaşanmadan haftada 40 saatten 35-36 saatlik bir mesaiye geçildi.
Yayınlanan rapora nazaran deneye katılanlar daha kısa mühlet çalışmaya başladıktan sonra kendilerini daha iyi, daha enerjik ve daha az gerilimli hissettiklerini, böylelikle aile ve arkadaşlarıyla birlikte olmaya, spora ya da hobilerine vakit ayırabildiklerini söyledi.
Dünyada şimdiye kadar yapılan en kapsamlı ‘kısa çalışma haftası’ denemesi ‘ezici bir başarı’ olarak kabul ediliyor. Daha kısa saatler çalışmak üretkenlikte de hiçbir azalmaya neden olmadı. Bilakis işyerindeki çalışmalar üzerinde olumlu bir tesir yarattı. Haftada dört yahut beş saat daha az çalışmak insanların yaptıkları iş konusundaki yaratıcılıklarını artırdı. Bu araştırmanın sonucunda İzlanda’daki iş gücünün yaklaşık yüzde 86’sı daha kısa saatler çalışmaya başladı.
Gezegene yararı olur mu?
Mesai saatlerini kısaltmak, karbon ayak izini de azaltabiliyormuş. Londra Platformu’nun çalışması, haftada dört günlük mesaiye geçmenin 2025 yılına kadar İngiltere’nin karbon ayak izini 127 milyon ton azaltabileceğini gösteriyor ki bu yüzde 21.3’lük bir düşüş demek. Daha da somut bir örnek olarak 27 milyon araba trafikten eksilmiş oluyor. Datalar çarpıcı… Massachusetts Üniversitesi’nde yürütülen araştırmalar da çalışma saatlerinde yüzde 10’luk bir azalmanın ekolojik ayak izini yılda yüzde 12, 1, karbon ayak izini ise yüzde 14,4 azalttığının ortaya koyuyor. İspanya ve Yeni Zelanda dahil olmak üzere pek çok ülkede de mesai saatlerinin azaltıldığı pilot çalışmalar yürütülüyor. Japonya da ‘fazla çalışmadan ölüm’ manasına gelen ‘karoshi’ riskini azaltmak maksadıyla 4 günlük bir mesai haftasına geçme hazırlığında. Tüm bunlar kulağa ne güzel geliyor değil mi? Lakin bir de madalyonun öbür yüzü var! Birtakım ülkelerde mesai haftada 7 gün, Türkiye’de yasal olarak 45 saat çalışılıyor. Tayland’da ise 60 saat. Ekonomik İşbirliği ve Gelişme Teşkilatının (OECD) yeni çalışmasına nazaran ise dünya çapında 114 milyon kişi işini kaybetti. Bu gerçeklere bakınca kimi ülkeler için haftada 4 gün çalışmak ütopya üzere görünüyor. Yeniden de hayat bu, muhakkak mi olur! Tahminen bir gün…
Karar