Deniz Kuvvetleri Komutanlığı’ndan emekli 104 amiralin, iktidar tarafından ‘darbe çağrışımı’ olarak nitelendirilen “Kanal İstanbul’un yapılması ve ‘nin tartışmaya açılması tasa yaratmaktadır” açıklamasının akabinde Montrö Boğazlar Mukavelesi tekrar gündeme geldi. Devletin kurumlarına verilen raporlarda da sık sık Montrö uyarısı yapıldığı ortaya çıktı.
KANAL İSTANBUL’UN MONTRÖ AÇISINDAN DEĞERLENDİRMESİ YAPILMIŞ
Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı Altyapı Yatırımları Genel Müdürlüğü tarafından hazırlatılan “Kanal İstanbul Fizibilite Raporu” da bu ihtarların yapıldığı bir evrak oldu. Raporda, “Kanal İstanbul”un Montrö açısından da bir değerlendirmesi yapıldı.
Türk Boğazları’nın taşıdığı stratejik kıymetin yanı sıra, dünyada diğer örneği olmayan birçok özelliklere sahip olduğu vurgulanan raporda, 20 Temmuz 1936 tarihinde imzalanan Montrö Kontratı ile ticaret gemilerinin Boğazlar’dan geçiş serbestisi prensibi korunmakla birlikte, Boğaz geçiş rejiminin Türkiye’nin güvenliğinin dikkate alınarak yine düzenlendiği hatırlatıldı.
‘NADİR BİR BELGE’
Türkiye açısından büyük stratejik, siyasi ve ekonomik ehemmiyete sahip bir bölgeyi yakından ilgilendiren Montrö Mukavelesi’nin, imzalandığı tarihten bu yana ayakta kalabilen ender çok taraflı mutabakatlardan biri olduğu vurgulanan raporda, şu tabirlere yer verildi:
“Türkiye’nin 82 yıldır tam bir tarafsızlık içerisinde ve titizlikle uyguladığı Montrö Kontratı, ülkemizin yanı sıra, Karadeniz’e kıyıdaş devletlerin ve üçüncü ülkelerin tümü için makul ve uygulanabilir bir çıkar istikrarı oluşturmaktadır. Montrö Mukavelesi, Türk Boğazları’ndan geçişlerde can, mal, etraf ve seyir güvenliğinin sağlanması konusunda bir düzenleme getirmemiştir. Fakat seyir güvenliği, Montrö Mukavelesi’nde öngörülen geçiş serbestisinin ayrılmaz bir ögesini teşkil etmektedir. Bu nedenle, Türkiye memleketler arası hukukun kararları yahut genel kabul görmüş mutabakat ve kontratlar çerçevesinde geçiş güvenliğini düzenleme yetkisine sahiptir.”
‘LOZAN’DAN SONRA EN DEĞERLİ SİYASAL ANLAŞMA’
Raporda, İstanbul Boğazı, Marmara Denizi ve Çanakkale Boğazı’nın iki açık deniz olan Karadeniz ve Ege Denizi’ni birbirine bağlayan niteliğinden ötürü, ilgili memleketler arası kontratlarda deniz ulaştırması emeliyle kullanılan tek su yolu olduğu belirtilerek, Montrö Boğazlar Mukavelesi’nin de 164 millik bu ulaştırma koridorundan uğraksız geçişi düzenlediği hatırlatıldı.
Memleketler arası boğazlardan genel geçiş rejiminin geçiş özgürlüğü üzerine inşa edildiğine değinilen raporda, şunlar söz edildi:
‘TÜRKİYE MONTRÖ’DEN SAPMA GÖSTERMEMELİ’
“Sözleşme’de boğaz devleti olarak Türkiye’nin yetkileri temel, yetki kısıtlamaları ise istisnai niteliktedir. Montrö Boğazlar Kontratı, Türk Boğazları’nın güvenliği ile birlikte Karadeniz güvenliğini de düzenleyen, orjinal haliyle günümüze kadar yürürlükte kalabilen 20. yüzyılın kıymetli bir istikrar ve istikrar dokümanıdır. Lozan Barış Antlaşması’ndan sonra Türkiye Cumhuriyeti’nin en değerli siyasal antlaşması olarak kabul edilmektedir. Sözleşme’nin fesih edilmesi ve yeni bir mukavele yapılamaması, Türkiye ve Karadeniz’e kıyıdaş devletlerle birlikte, Boğazlar’ı kullanan devletler için de belirsizliklere ve istikrarsızlıklara sebebiyet verebilecektir. Türkiye, Kanal İstanbul yoluyla yapılacak geçişleri düzenlerken, Montrö’nün İstanbul Boğazı’ndan uğraksız geçiş uygulamalarından açık ve örtülü bir sapma göstermemeli; 82 yıldır uygulanan Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin titiz bir takipçisi ve sadık bir koruyucusu olmaya devam etmelidir.”
‘MONTRÖ’NÜN İHLALİNE KADAR GİDEBİLİR’ UYARISI
Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin 1’inci hususu uyarınca Boğazlar’da denizden geçiş ve ulaşım özgürlüğü olduğuna vurgu yapılan raporda şunlar kaydedildi:
“Bu karar çerçevesinde uğraksız ve uğraklı geçişleri düzenlemeli; bu temel kuralı zedeleyecek halde Kanal İstanbul lehine bir uygulamayı zorlamamalıdır. Türk Hükümeti, Kanal İstanbul yoluyla Karadeniz’e çıkacak kıyıdaş olmayan devletlere ilişkin savaş gemileri için sınıf, tonaj ve mühlet sınırlamalarının, öbür bir söz ile Montrö Boğazlar Kontratı ile düzenlenen Karadeniz’e ait sınırlamaların ve Karadeniz güvenliğinin titiz bir takipçisi olmalıdır. Sınıf, tonaj ve mühlet sınırlamasına ait tutulmakta olan kayıtlara, Kanal İstanbul yoluyla Karadeniz’e giriş/çıkış yapan savaş gemileri dâhil edilmeli, âkit devletlerin Ankara’daki temsilciliklerine bu bilgiler de verilmeli, Kanal İstanbul geçişleri Karadeniz’in türel statüsünde değişiklik meydana getirmemelidir. Aksi bir uygulama, Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin ihlali olacak; Kontrat ile birlikte yükümlülüklerini yerine getirmemiş olan Türkiye’yi tartışma platformlarına taşıyacaktır. Bu tartışmalar Montrö’nün feshi ile sonuçlanabilecek istikrarsızlık ve belirsizliklerin de başlangıcı olabilecektir. Unutulmamalıdır ki Montrö Boğazlar Kontratı, Karadeniz’de de öncelikle Türkiye’nin güvenliğine hizmet etmektedir.”
Karar