Medipol Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Mehmet Akif Aydın, “Beddua etmek, lanet okumak vakfiyenin koşullarından değildir, geleneğin eklediği ögelerdir. Lanet de bütün vakfiyelerin sonunda günahı hatırlatma biçiminde eklenmektedir. Büyük vakfiyelerin hepsinde bulunur. Bu durum klasiktir, zira hiç kimse vakfının değiştirilmesini dilek etmez.” dedi.
Fatih Sultan Mehmet, 1453 yılında İstanbul'u fethettiğinde o yerin en büyük ibadethanesi olan Ayasofya'yı mescide dönüştürdü ve bununla ilgili bir vakıf kurdu. Fatih Sultan Mehmet'in Ayasofya Vakfiyesi'nde, başta Ayasofya olmak üzere Fatih, Zeyrek üzere mescitlerin de ortasında bulunduğu ibadethaneler ile şifahane, imarethane üzere yerlerin gelir masraflarının kayıtları oluşturuldu.
Fethin akabinde cami olarak hizmet veren Ayasofya Camisi'nin 1934'te müzeye dönüştürülmesinden 86 yıl sonra yine ibadete açılması, vakıfların kıymetini bir sefer daha gündeme getirdi.
Prof. Dr. Mehmet Akif Aydın, vakıf yapıtlarının İslam medeniyetindeki değeri, hangi malların ne üzere şartlarda vakfedildiği, vakıf senedinin nasıl yazıldığı ve bunların İslam hukukundaki yeri ve ehemmiyetiyle ilgili AA muhabirine değerlendirmede bulundu.
İslam medeniyetinin en kıymetli kurumlarından biri olan vakıfların kuruluşunun Hazreti Peygamber devrine kadar gittiğini anlatan Aydın, “Vakıf, bir kimsenin kamuya faydalı gayelerle mal varlığından muhakkak bir kısmını ayırarak, aşikâr temelleri vakıf senedinden tespit ederek kendi mülkiyetinden çıkartması ve bıraktığı yapıtın kendisiyle yahut gelirleriyle hayır hizmetlerinin yürütülmesidir. İslam hukukunda bu, 'Allah'ın mülkiyetine geçirme' olarak söz edilir. Kurumun ismi vakıf, senedinin ismi vakfiyedir. Vakfı kuran kimseye vâkıf, vakfedilen mala ise mevkuf denir.” diye konuştu.
Aydın, Osmanlı devrinde kamusal hizmetlerin, hiç aksatılmaması için vakıf yoluyla yürütüldüğünü belirterek, güçlü iş insanlarının, devlet adamlarının, hanedan mensuplarının ve padişahın şahsen kendi mallarından muhakkak bir para ayırarak cami, imaret ve hastane üzere vakıflar kurduğunu kaydetti.
Vakıftaki hizmetlerin aksamadan yürütülmesi için vakfı yapan kişinin külliyeye birtakım gelirler tahsis ettiğini aktaran Aydın, tahsis edilen malların da vakfiye senedinde detaylı olarak belirtildiğini vurguladı.
“FATİH AYASOFYA'YI KENDİ MÜLKÜ OLARAK TAHSİS ETTİ”
Prof. Dr. Mehmet Akif Aydın, Fatih Sultan Mehmet'in, fethin sembolü olarak Ayasofya'yı mescide çevirdiğini hatırlatarak, “Fatih, Ayasofya'yı kendi mülkü olarak tahsis edip vakfetmiştir.” dedi.
Padişahların vakıf kurmaya itina gösterdiklerini lisana getiren Aydın, Osmanlı'da cami, medrese, aşevi, hastane üzere kamusal hizmetlerin vakıflar aracılığıyla yürütüldüğünü anımsattı.
Aydın, vakıflarla bu hizmetlerin devamlılığının sağlandığını belirterek, “Fatih Sultan Mehmet, İstanbul'u fethettiğinde kendisinin kurduğu vakfa birçok kendi mal varlığını tahsis etmiştir ve devlet adamlarını da vakıf kurmaya teşvik etmiştir. İstanbul'un Türkleşmesinde ve Müslümanlaşmasında vakıfların büyük rolü vardır.” değerlendirmesinde bulundu.
“Vakfiyelere eklenen klasik bir unsurdur”
Vakfetme sürecine ait bilgi veren Aydın, kelamlarını şöyle sürdürdü:
“Vakfiyede vakfın niçin kurulduğu anlatılır, dünyanın süreksiz, ahiretin ebedi olduğu, kendisinin sevapları olduğu üzere günahlarının da olduğundan, bu günahların affedilmesinden ümit ettiğinden bahseder ve 'Şu mallarımı ayırdım, vakfettim.' der. Sonra nasıl kullanılacağını, hangi gaye için kullanılacağını belirtir. Vakfeden ister ki vakfı mümkün olduğu kadar uzun mühlet yaşasın. Vakıf kuran herkesin en büyük dileği, vakfın sonuna kadar mahiyetini müdafaasıdır. Yüzyıllar sonra öbürleri bu mallara, sahipsiz görüp el koyabilir, kullanım formunu değiştirebilir. İşte bunu engellemek için, vakıf senedinin sonunda biraz dua ile biraz da beddua ile bitirir. Korunması için dua eder. Sonunda klişeleşmiş iki söz vardır, birinde der ki 'Bu vakfiyeyi değiştirenler bunun günahına katlansınlar.' yahut 'Bu vakfiyemin kullanım formunu değiştirenlere Allah'ın, meleklerin laneti…' olarak klişeleşmiş bir lanet var. Vakfiyenin belirli kaideleri vardır, hangi malların ayrılacağı, kimlere tahsis edileceği, kayıtsız, kuralsız olarak irade beyanıyla kendi mülkiyetinden çıkartılmasıdır.”
Vakıf senedinde yer alan dua ve beddua kısmına de değinen Aydın, şu bilgileri verdi:
“Beddua etmek, lanet okumak vakfiyenin kurallarından değildir, geleneğin eklediği ögelerdir. Lanet de bütün vakfiyelerin sonunda günahı hatırlatma biçiminde eklenmektedir. Büyük vakfiyelerin hepsinde bulunur. Bu durum klasiktir, zira hiç kimse vakfının değiştirilmesini istek etmez. Örnek verecek olursak, Yahya Paşa'nın 1506 yılında kurmuş olduğu vakfın senedinin sonunda, vakfı değiştirenin, 'Allahutaala'nın cezasına uğraması', Hümayun Hatun'un su yolunun tamiri için kurduğu para vakfı senedinin sonunda, 'Kim bu vakfın kaidelerini değiştirirse onun günahı değiştirenlerin üzerine olsun' sözü, Fatma Hatun binti Erdoğdu'nun 1596 tarihinde kurduğu para vakfı için, 'Her kim vakfı bozarsa Allah'ın ve melaikenin laneti üzerine olsun.' sözleri yer alır.”
“KILIÇLA HUTBE GELENEĞİMİZDE VAR”
Hutbenin kılıçla okunmasının bir gelenek olduğuna dikkati çeken Aydın, dünyanın birçok yerinde bu tıp geleneklerin sürdürüldüğünü ve bu durumla kimseye rahatsızlık verilmediğini söyledi.
Aydın, şöyle devam etti:
“Hazreti Peygamber hutbeye çıkarken bastonuna dayanmıştır. Sonraki uygulamalarda da misal tatbikatlara rastlıyoruz. Türklerde fetihle ele geçirilen kentlerde fethin sembolü olarak bir-iki mescitte kılıçla hutbeye çıkılması, yerleşmiş bir gelenektir. Mesela ben talebelik dönemlerimden hatırlıyorum, merhum Abdurrahman Gürses Hoca, Beyazıt Camisi'nde kılıçla hutbeye çıkardı. Bu bir gelenektir. İngiltere'de İngiliz Kraliçesi şövalyelik unvanını verirken kılıçla omzuna dokunuyor. Bugün kılıç hiçbir yerde kullanılmıyor. Milletler, geleneklerini kolay kolay bırakmazlar. Bu bakımdan bundan özel bir mana çıkmaz, tam bilakis, Fatih'ten itibaren var olan bir sembolün yaşatılması manası çıkar, geleneğimizde olan bir uygulamadır.”
“VAKFEDİLEN MALIN ALLAH'IN MÜLKİYETİNE GEÇTİİĞİNE İNANILIR”
Vakfın kurulmasından sonra o malın artık vakfedenin mülkünden çıktığını lisana getiren Aydın, şöyle devam etti:
“Vakfın kurallarının değişmemesini sağlamak, geri dönüş imkanını ortadan kaldırmak için vakıf senedinde detaylı olarak belirlenir, sonra duruşmaya gidilir. Bu tescilden sonra artık vakıf değişmez, bir bütün haline gelmiş olur. Vakfa tahsis edilen malların vakfeden kimsenin mülkiyetinden çıkıp Allah'ın mülkiyetine geçtiği kabul edilir. Hasebiyle vakfeden kişi artık orayı kendi malı üzere değil, Allah'ın mülkiyetine geçmiş bir mal olarak yönetim etmek mecburiyetindedir. Dürüst bir yönetici sıfatına riayet etmezse kendisi bütün mal varlığını vermiş olsa dahi, duruşma o yöneticiyi değiştirme yetkisine sahiptir.”
Prof. Dr. Mehmet Akif Aydın, vakıfların “Allah'ın mülkü” sayılmasından ötürü satılmayacağını anlatarak, yalnızca harap olan vakıf mallarının üzerine bir ölçü eklenerek öbür bir bina ile değiştirilebileceğini, buna da satım değil “istibdal” dendiğini kelamlarına ekledi.
Karar